کلیه،مثانه،حالب(انتقال دهنده ادرار از کلیه به مثانه) و مجرای اداری،سیستم ادراری را تشکیل می دهند. کلیه ها دو عضو لوبیایی شکل به وزن 300گرم هستند، که در پشت صفاق و در مجاورت جدار خلفی شکم قرار دارند. کلیه از دو بخش کورتکس (قشر کلیه) و یک بخش مرکزی تیره تر به نام مدولا (قشر مرکزی کلیه) تشکیل شده است. در زیر میکروسکوپ، در بافت کلیه واحد های لوله ای به نام نفرون (Nephron) دیده می شود. جدار این لوله ها فقط از یک لایه سلول ساخته شده است و در مجاورت مستقیم مویرگ های خونی قرار دارد. هر نفرون شامل:
تقریبا 3/1 میلیون نفرون در هر کلیه انسان وجود دارد. گلومرول که حدود 200میکرون قطر دارد، از تجمع مویرگ ها درون کپسول بومن تشکیل می شود.
کارکرد کلیه را میتوان در سه قسمت دفع، تنظیم(هموستاز) و عملکرد اندوکرینی خلاصه کرد. عملکرد دفعی کلیه، بدن را در برابر مواد زائد حاصل از متابولیسم و همچنین موادمضری که همراه غذاخورده می شود، محافظت می کند. ادرار در نفرون ها که از گلومرول و توبول هنله ساخته شده است ، تشکیل می شود و بخش عملکردی کلیه را می سازند.
ادرار تولید شده توسط کلیه ها حاوی اوره، مواد آلی و غیر آلی محلول در آب می باشد. غلظت مواد یاد شده در ادرار تحت تاثیر رژیم غذایی، فعالیت بدنی، متابولیسم و عملکرد غدد درون ریز قرار می گیرد.
محصول متابولیکی شکسته شدن پروتئین ها و آمینواسیدها ، اوره است که به تنهایی نیمی از مواد حل شده در ادرار را تشکیل می دهد. از دیگر مواد آلی می توان به کراتینین و اسید اوریک اشاره کرد. بیشترین مواد غیر آلی حل شده در ادرار را کلریدسدیم و پتاسیم تشکیل می دهند. هورمون ها، ویتامین ها و داروها دیگر ترکیبات موجود در ادرار هستند. ترکیبات دیگر مثل سلول ها،کریستال ها، سیلندر ها، موکوس و باکتری ها اجزایی از ادرار هستندکه منشا آن ها پلاسما نیست و افزایش آن ها در ادرار اغلب نشان دهنده بیماری خاصی است.
مثالی از فیلتراسیون ، بازجذب و ترشح انتخابی در سیستم ادراری | ماده تشکیل دهنده | فیلتر شده(g/24hrs) | باز جذب(g/24hrs) | دفع شده g/24hrs)) |
کلرید | 630 | 625 | 5.3 | |
بیکربنات | 300 | 300 | 0.3 | |
پتاسیم | 28 | 24 | 3.9 | |
گلوکز | 140 | 140 | 0 | |
اوره | 53 | 28 | 25 | |
کراتینین | 1.4 | 0 | 1.4 | |
اوریک اسید | 8.5 | 7.7 | 0.8 | |
سدیم | 540 | 537 | 3.3 |
آزمایش ادرار یکی از بیشترین آزمایش هایی است که مکررا درخواست می شود. نتیجه این آزمایش به منظور تشخیص، پیگیری و درمان بیماری های مختلف، مخصوصا عفونت مجاری ادراری ( UTI ) استفاده می شود. زمانی که شکایت بیمار از درد در ناحیه شکم، سوزش در موقع دفع ادرار، تغییر در دفعات دفع روزانه و تغییر در ظاهر ادرار باشد، آزمایش آنالیز ادرار (Urine Analysis یا U/A)، همرا با آزمایش کشت ادرار (Urine Culture یا U/C) درخواست می شود. برای بیمارانی که در بیمارستان تحت نظر هستند، آزمایش ادرار یک فاکتور کاربردی برای تعیین شرایط بدن و جزئی جدایی ناپذیر از آزمایش های این بیماران است.
نمونه ادرار دو ویژگی منحصربه فرد دارد:
نمونه ادرار مطلوب نمونه ای است که به اندازه کافی غلیظ باشد تا در موارد غربالگری امکان آشکارسازی آنالیت ها و عناصر شکل دار غیرطبیعی آن وجود داشته باشد. این عوامل خود وابسته به وضعیت هیدراتاسیون بیمار و زمان ماندن ادرار در داخل مثانه هستند. به دلیل سهولت جمع آوری و عدم ایجاد زحمت برای بیمار ، معمول ترین نمونه ای که در اختیار آزمایشگاه قرار داده می‌شود، نمونه ادرار تصادفی است. این نمونه که ادرار لکه ای نیز نامیده می شود اشاره به یک نمونه ادراری دارد که بیمار ممکن است در هر زمانی تهیه کند. از آن جایی که نتایج آزمایش تحت تاثیر مواد غذایی خورده شده و فعالیت بدنی قرار می گیرد، استفاده از نمونه ادرار تصادفی تنها در موارد اورژانس توصیه می‌شود و در صورت حصول نتایج غیر معمول ، بهتر است آزمایش در شرایط کنترل شده دوباره تکرار گردد.
بهترین نمونه برای تجزیه ادرار ، ادرار اول صبح می باشد. بیمار قبل از رفتن به رختخواب ، ادرار خود را تخلیه کرده و دور می ریزد. سپس بلافاصله بعد از برخاستن ازخواب نمونه ادرار را دوباره تخلیه نموده و در ظرف مناسب جمع آوری می کند.
گاهی برای اهداف مشخص ، از بیمار خواسته می شود که نمونه ادرار را در شرایط خاص تهیه کند. برخی از این نمونه ها عبارتند از :
میزان دفع مواد در ادرار در طی ساعات مختلف شبانه روز به دلایل فیزیولوژیک ، فعالیت بدنی و مصرف مواد غذایی متفاوت می باشد. در برخی موارد برای حذف این اثرات ، نمونه ادرار در یک فاصله زمانی مشخص و به طور کامل جمع آوری می گردد. روش جمع آوری نمونه ادرار زمان دار را باید به طور واضح برای بیمار توضیح داد و حتی بهتر است دستورالعمل جمع آوری به شکل مکتوب در اختیار بیمار قرار داده شود. در شروع زمان جمع‌آوری ، بیمار مثانه خود را تخلیه نموده و ادرار را دور می ریزد. سپس تا پایان دوره جمع آوری ، ادرار در داخل یک ظرف مناسب ( از نظر حجم و جنس ) و تمیز جمع آوری می گردد. ادرار 24 ساعته معمول ترین نمونه ای است که برای اندازه گیری میزان دفع پروتئین، کراتینین، اسید اوریک، کلسیم، فسفر، سدیم و پتاسیم مورد استفاده قرار می گیرد. دستور جمع آوری ادرار 24 ساعته در شکل زیر آورده شده است. برای اطمینان از صحت جمع آوری کامل ادرار 24 ساعته می توان میزان کراتینین ادرار 24 ساعته را اندازه گیری کرد که در افراد طبیعی دفع ثابتی در شبانه روز دارد. هر چند ، این روش زیاد مطمئن نیست زیرا تحت تاثیر توده عضلانی بدن و میزان عملکرد کلیه قرار می گیرد.
معمول‌ترین کاربرد اندازه گیری ادرار12 ساعته ، بررسی میکروآلبومینوری است. برای اجتناب از اثر فعالیت بدنی بر روی دفع پروتئین ، جمع آوری ادرار 12 ساعته شبانه ( 8 شب تا 8 صبح ) توصیه می‌شود. به دلیل دفع نسبتاً ثابت آمیلاز در طی 24 ساعت ، معمولاً از نمونه ادرار 2ساعته برای ارزیابی میزان دفع ادراری آمیلاز استفاده می شود.
در خانم ها و در طی دوره قاعدگی ، ترشحات دستگاه تناسلی با نمونه ادرار مخلوط شده و تفسیر نتایج را مشکل می‌سازد. در این حالت بهتر است آزمایش بعد از اتمام قاعدگی انجام شود. در غیر این صورت لازم است تفسیر نتایج با توجه به خونریزی دوره قاعدگی صورت گیرد.
طی 24 ساعت ادرار تخلیه و در داخل یک ظرف جمع آوری می شود.
ساعت 8 صبح روز دوم ، مثانه تخلیه و ادرار در داخل ظرف جمع آوری می شود.
نمونه سریعا به آزمایشگاه ارسال شود.
در این مورد شروع و پایان جمع آوری ادرار 24 ساعته ، ساعت 8 صبح در نظر گرفته شده است. ولی برحسب شرایط بیمار ممکن است ساعات از7 یا 9صبح به عنوان شروع و پایان جمع آوری ادرار در نظر گرفته شوند. در ابتدای جمع آوری نمونه، دفع ادرار را انجام داده و اولین نمونه ساعت 8 صبح را دور بریزید. زمان را دقیقا یادداشت کنید ( مثلا ساعت 8 صبح) و به مدت یک شبانه روز یعنی تا ساعت 8 صبح فردا تمام نوبت های ادرار دفع شده را در ظرف مخصوصی که از طرف آزمایشگاه در اختیار شما قرار گرفته است جمع آوری کنید. در طول جمع آوری ادرار باید ظرف جمع آوری دور از دسترس کودکان و در جای خنک نگهداری شود و بلافاصله پس از اتمام کار به آزمایشگاه تحویل داده شود.
نکته 1. آخرین نوبت دفع ادرار باید راس همان ساعتی باشد که جمع آوری ادرار شروع شده است.
نکته 2. برخی از گالن های حاوی مواد نگه دارنده مایع یا جامد می باشد به هیچ عنوان نباید این مواد را دور ریخت.
نکته 3. برای جمع آوری ادرار 24 ساعته به هیچ عنوان از ظروفی غیر از ظرفی که آزمایشگاه در اختیار شما قرار می دهد استفاده نکنید.
نکته 4. در صورت امکان ادرار را مستقیما به داخل گالن نریزید و از ظرف های استریل جهت این کار استفاده نمایید.
نکته5. طبق دستورالعمل و برحسب نوع آنالیت ، نمونه در حین جمع آوری باید در شرایط مناسب (ترجیحا یخچال) نگهداری شود.
جمع آوری نمونه ادرار در اطفال می تواند مشکل ساز باشد. برای این منظور میتوان از کیسه های پلاستیکی مخصوص اطفال دختر و پسر استفاده نمود که از طریق ناحیه چسبنده خود به انتهای دستگاه ادراری متصل شده تا در صورت تخلیه ادرار، نمونه وارد کیسه شود. به همین منظور نکات قابل توجه ذکر می گردد.
در بیماران بستری استفاده از نمونه جمع آوری شده در داخل کیسه ادرار یا با استفاده از کاتتر متداول می باشد. در حالت اخیر ، یک لوله استریل از طریق مجرای ادرار به داخل پیشابراه ، مثانه و یا در صورت لزوم حالب های چپ و راست ، به کمک سیستوسکوپ ، هدایت شده و نمونه ادرار تخلیه می گردد. گاهی از کاتتر برای تخلیه ادرار مثانه افرادی استفاده می شود که قادر به ادرار کردن نیستند. استفاده از کاتتر می‌تواند همراه با آسیب بافتی و ایجاد آلودگی باشد. به ندرت ممکن است نمونه ادرار از طریق آسپیراسیون مثانه تهیه گردد.
در صورت نیاز به انجام کشت ادرار توصیه می شود با رعایت اصول بهداشتی نمونه ادرار از قسمت میانی ادرار تهیه گردد. برای این منظور ابتدا بخش خارجی دستگاه ادراری- تناسلی با آب فراوان شسته می شود. در این مرحله ممکن است از یک محلول آنتی سپتیک ملایم نظیر صابون استفاده شود، استفاده از عوامل ضد باکتریایی قوی نظیر هگزاکلروفن یا بتادین ممنوع است. سپس بخش ابتدایی ادرار ( حدود 20-30 میلی لیتر) تخلیه و دور ریخته می شود که نتیجه آن حذف عوامل باکتریایی انتهای مجرای ادراری می باشد. در ادامه بقیه ادرار در شرایط استریل در داخل یک ظرف استریل جمع آوری می گردد.
جمع آوری سه مرحله ای در سه ظرف مجزا راهی برای ارزیابی وجود عفونت پروستات است. این جمع آوری همانند جمع آوری نمونه وسط ادرار برای کشت ادرار است، با این تفاوت که در اینجا هر سه بخش ابتدایی، وسط و انتهایی ادرار در سه ظرف استریل مجزا جمع آوری می شود و قبل از جمع آوری در ظرف سوم، پروستات ماساژ داده می شود. در موارد عفونت های ادراری ظروف دوم و سوم میزان بالای لکوسیت و باکتری را نشان می دهند، در حالی که در موارد وجود عفونت پروستات، تعداد لکوسیت و باکتری در ظرف سوم بیشتر از ظرف دوم است.
انواع نمونه های ادرار که در آزمایشگاه های بالینی مورد بررسی قرار می گیرند. | ||
نمونه ادرار | نحوه تهیه | کاربرد |
تصادفی ( راندوم ) | جمع آوری ادرار در هر زمان و در هر شرایطی | آزمایش کامل ادرار یا اورژانس |
ادرار اول صبح | جمع آوری ادرار بعد از برخاستن از خواب شبانه | بهترین نمونه برای تایید نتایج مشکوک ادرار تصادفی |
ادرار ناشتا | جمع آوری ادرار بعد از مدتی ناشتا بودن | برای کنترل گلوکز ادرار در افراد دیابتی |
ادرار 2 ساعت بعد از غذا | تخلیه مثانه قبل از صرف غذا و جمع آوری ادرار 2 ساعت بعد از صرف غذا | ارزیابی بیماران دیابتی |
ادرار بعد از ظهر | جمع آوری ادرار 2-4 ساعت بعد از صرف غذا | برای جست و جوی اوروبیلینوژن |
ادرار 2 ساعته | تخلیه مثانه و جمع آوری ادرار 2 ساعت بعد از آن | بررسی سلول های ادراری ، اندازه گیری آمیلاز |
ادرار 12 ساعته | تخلیه مثانه در ساعت 8 شب و جمع آوری ادرار تا ساعت 8 صبح روز بعد | بررسی میکروآلبومینوری |
ادرار 24 ساعته | تخلیه مثانه در ساعت 8 صبح و جمع آوری ادرار تا ساعت 8 صبح روز بعد | تعیین مقدار دفع ادراری پروتئین ، کراتینین ، اسید اوریک ، کلسیم و… |
وسط ادرار استریل | تخلیه ابتدای ادرار و جمع آوری بقیه ادرار | بررسی وجود عفونت ادرار |
سه ظرف و سه آزمایش | جمع آوری قسمت های ابتدایی ، میانی و انتهایی ادرار در سه ظرف استریل مجزا | بررسی عفونت پروستات |
