اسامی دیگر فاکتور تاکرولیموس، FK506 و پروگراف (prograf) می باشد.
تاکرولیموس به دسته داروهای مهار کننده کلسینورین تعلق دارد و غالبا به عنوان یک داروی سرکوب کننده سیستم ایمنی برای ممانعت از رد عضو پیوندی تجویز می گردد. پروتئین کلسینورین در فعال سازی لنفوسیت های T و ایجاد پاسخ ایمنی نقش مهمی بر عهده دارد.
تاکرولیموس اثرات سرکوب کننده سیستم ایمنی خود را با تداخل در عملکرد طبیعی برخی از سلول های ایمنی، به ویژه لنفوسیت های T اعمال می کند. مکانیسم اثر شامل مهار پروتئینی به نام کلسینورین، آنزیم کلیدی در مسیر سیگنال دهی سلول های T است. جهت تحریک و فعال سازی سلول های T ، آبشار سیگنالی راه اندازی می شود که کلسینورین (Calcineurin) به عنوان بخشی از آبشار است. با فعال شدن کلسینورین، فاکتور زیر دست آن که با نام فاکتور هسته ای سلول های Tشناخته می شود (NFAT) فعال میگردد. سپس فاکتور NFAT به سمت هسته سلول های T حرکت کرده و رونویسی ژن های دخیل در پاسخ ایمنی را فعال می کند. تاکرولیموس با اتصال به پروتئین پلاسمایی FKBP ( FK506-binding protein) و ایجاد کمپلکس، کلسینورین را مهار می کند. تولید سیتوکین های مختلف مانند اینترلوکین2 (IL-2 )برای تکثیر و عملکرد سلول هایT ضروری است. تاکرولیموس می تواند علاوه بر مهار NFAT، تولید سیتوکین ها ، ماکروفاژها و سلول های B را کاهش داده و زمینه سرکوب هرچه بیشتر سیستم ایمنی را فراهم کند.سرکوب سیستم ایمنی بدن می تواند بر توانایی بدن در برابر عفونت ها تاثیر بگذارد بنابراین نظارت و پیگیری دقیق تری را می طلبد تا بین پیشگیری از رد پیوند و خطر عفونت تعادل مناسبی برقرار گردد.
تاکرولیموس با سرکوب سیستم ایمنی مانع از حمله و رد اندام های پیوند شده مانند کلیه، قلب و یا ریه می شود. اصولا برای ممانعت از ردِ حاد پس از پیوند تاکرولیموس تجویز می گردد. سرعت متابولیزه شدن داروها در بدن افراد متفاوت بوده و عملکرد کبد، تداخل با سایر داروها و سن بیمار می تواند عملکرد طبیعی تاکرولیموس را دستخوش تغییر نماید. نظارت بر سطح تاکرولیموس به مراقبان سلامت کمک می کند تا برای دستیابی به سرکوب موثر سیستم ایمنی ، دوز دارویی را تنظیم نمایند. لازم است تا در دوره مصرف، غلظت تاکرولیموس در خون بیماران ، به ویژه سطح پایین آن قبل از مصرف دوز بعدی دارو ارزیابی گردد. نظارت بر دارو درمانی (TDM) تعادل مطلوب را بین جلوگیری از رد پیوند و خطر حداقلی مسمومیت دارویی فراهم کرده و خطر عوارض جانبی مانند اختلال کلیه و فشار خون بالا را به حداقل برساند.
لازم است تا گیرندگان پیوند ضمن مراقبت از خود، بروز هرگونه علامت جدید را به پزشک معالج اطلاع داده و با پیگیری های منظم و آزمایش های دوره ای تاکرولیموس که به عنوان قسمتی از پروتکل مراقبت های استاندارد گیرندگان پیوند است به موفقیت مداوم پیوند و رفاه خود یاری رسانند.
در صورتی که علائم خاص یا شرایط جدیدی مبنی بر رد پیوند ایجاد شود ضروری است تا آزمایش تاکرولیموس انجام شود. از جمله این علائم می توان به ردعضو، تب غیر قابل توضیح، درد در محل پیوند، تغییرات در عملکرد اندام یا تورم اشاره نمود. در صورتی که بیمار علائمی مانند اختلال عملکرد کلیه، لرزش، فشار خون بالا یا مشکلات عصبی را تجربه می کند لازم است، برای پیشگیری از سمیت مشکوک تاکرولیموس و اطمینان از حفظ سطوح درمانی، آزمایش تاکرولیموس درخواست گردد. تغییر ، قطع سایر داروها یا افزوده شدن داروی جدید می تواند بر متابولیسم تاکرولیموس تاثیر بگذارد. در صورتی که در وضعیت کلی سلامت بیمار تغییر ایجاد شود و یا شرایط پزشکی جدید رخ دهد باید برای بهینه سازی درمان سطح تاکرولیموس با دقت بیشتری عمل کرد. بارداری هم می تواند متابولیسم دارو را تغییر دهد و برای اطمینان از تنظیم در محدوده نرمال می بایست آزمایش تاکرولیموس انجام شود.
مسمومیت با تاکرولیموس، زمانی رخ می دهد که مقدار این دارو در خون بسیار بالا باشد. از این رو برای پیشگیری از مسمومیت دارویی می بایست نظارت و کنترل بیشتری بر حفظ سطح تاکرولیموس اعمال گردد. در ادامه به برخی از عوارض بالقوه مرتبط با سمیت تاکرولیموس اشاره شده است. تاکرولیموس تنظیم نشده می تواند بر کلیه ها تاثیر گذاشته و موجب کاهش عملکرد کلیه، افزایش خطر آسیب حاد به کلیه و کاهش نرخ فیلتراسیون گلومرولی (GFR) گردد. مصرف تاکرولیموس در دوز سمی، تاثیر شناخته شده ای بر فشار خون دارد و سطوح بالای آن می تواند خطر بروز بیماری های قلبی عروقی را افزایش دهد. افزایش پتاسیم خون یکی دیگر از عوارض جانبی تاکرولیموس است که این هایپرکالمی عملکرد قلب را تحت الشعاع قرار می دهد. تشدید هایپر گلیسمی و افزایش قند خون می تواند موجب بروز بیماری دیابت یا تشدید آن در کسانی باشد که دریافت کننده تاکرولیموس بیش از حد هستند. اختلالات گوارشی ، تهوع، استفراغ، اسهال و شکم درد پیامدهای گوارشی مصرف بیش از حد تاکرولیموس می باشد. سمیت تاکرولیموس می تواند بر سیستم عصبی مرکزی تاثیر گذاشته و اختلالات لرزش، سردرد، سرگیجه، تشنج و کما را به دنبال داشته باشد. در برخی افراد مسمومیت با تاکرولیموس می تواند موجب عوارض خونی مانند لکوپنی یا ترومبوسیتوپنی گردد. بر هم خوردن تعادل الکترولیت های بدن ، هیپومنیزیمی و هیپوفسفاتمی، مشکلات کبدی، ایجاد عفونت های باکتریایی، ویروسی و قارچی از عوارض جانبی مصرف تاکرولیموس می باشد.
تاکرولیموس توسط سیتوکروم p450(CYP)3A4 متابولیزه می شود. مجموعه عواملی که می توانند این آنزیم را مهار کنند می توانند غلظت تاکرولیموس را تحت تاثیر قرار دهند که از این جمله می توان به مسدود کننده های کانال کلسیم، عوامل ضدقارچی، برخی آنتی بیوتیک ها مانند آمینوگلیکوزید، آمفوتریسین B، آسیکلوویر، کتوکونازول و داروهای لواستاتین، NSAID ها ،رانیتیدین و ضدتشنج ها اشاره نمود. از مهار کننده های p450(CYP)3A4 می توان از متیل پردنیزولون، آمفوتریسین B، سایمتیدین، آمیودارون، فلوکستین، مهارکننده های پروتئاز، اریترومایسین یاد کرد. فنوباربیتال، فنی توئین، کاربامازپین، ریفامپین، تری متوپریم می توانند موجب افزایش متابولیسم کبدی گردند.
غلظت های به دست آمده می بایست بسته به نوع پیوند، سرکوب همزمان سیستم ایمنی، پروتوکل های بالینی و زمان پس از پیوند، بروز علائم فیزیکی رد پیوند تفسیر گردد. محدوده و رنج آزمایش تابع روش آزمایشگاهی و کیت مورد مصرفی است و ممکن است در آزمایشگاه های مختلف مقادیر متفاوتی گزارش گردد. بنابراین توصیه بر این است که آزمایش ها ترجیحا در یک آزمایشگاه مورد بررسی قرار گیرد.
محدوده درمانی در آزمایشگاه وحید با روش ECLIA برابر با :
Therapeutic: 3-20 ng/ml
Toxic: >20 ng/ml